دانش نوپایی که ماری شلی را به نوشتن فرانکشتاین رساند
به گزارش شهر ورزش، در یکی از شب های اواخر قرن هجدهم، صدای رعد در آسمان بولونیا پیچید و برقِ لحظه ای بر بدن بی جان قورباغه ای آویزان از نردهٔ آهنی افتاد. پاهای حیوان تکان خوردند، انگار چیزی از درون بیدارش نموده بود. همان صحنه ای که شاید امروز ما را یاد فیلمی تازه گیرمو دل تورو بیندازد، در آن موقع سرآغاز انقلابی در فهم حیات و مرگ بود.
انسان تا پیش از آن، هیچ تصوری از ارتباط میان الکتریسیته و زندگی نداشت. رازِ حرکت عضلات، انقباض ماهیچه ها و فرمان پذیری بدن از فکر، پرسشی حل نشده به جای مانده بود. اما آزمایش های ساده و تکان دهندهٔ پزشک ایتالیایی لوئیجی گالوانی (Luigi Galvani) جرقهٔ نخست را در فکر نسل نوی از دانشمندان و نویسندگان روشن کرد.
سال ها بعد، دختری جوان در سوئیس، با شنیدن داستان همین آزمایش ها، موجودی ادبی را به دنیا آورد که مرز میان علم و اخلاق را برای همواره دگرگون کرد: فرانکشتاین.
از رازِ حرکت تا الکتریسیتهٔ حیوانی
در دههٔ 1780، لوئیجی گالوانی، پزشک و فیزیولوژیست ایتالیایی، در دانشگاه بولونیا سرگرم کالبدشکافی قورباغه ها برای آموزش پزشکی بود. روزی یکی از شاگردانش، هنگام تماس تیغ فلزی با پای قورباغه، جرقه ای دید و ناگهان عضلات حیوان منقبض شدند. همان لحظه، سؤالی بنیادین در فکر گالوانی شکل گرفت: آیا نیرویی الکتریکی در درون بدن موجودات زنده جریان دارد؟
او این پدیده را الکتریسیتهٔ حیوانی (Animal Electricity) نامید و ماه ها به آزمایش پرداخت. قورباغه های بیشتری را تشریح کرد، پاهایشان را جدا نمود و آنها را از قلاب های فلزی آویخت تا با صاعقه تماس یابند. نتیجه حیرت انگیز بود: با هر جریان برق، عضلات بی جان دوباره به حرکت درمی آمدند.
گالوانی به تدریج دریافت که حتی بدون صاعقه نیز می توان این واکنش را ایجاد کرد؛ تنها کافی است دو فلز متفاوت را به اعصاب حیوان متصل کند تا مدار الکتریکی کامل گردد. این کشف در سال 1786، تولد نظریهٔ گالوانیسم (Galvanism) بود: اندیشه ای که ادعا می کرد نیروی الکتریسیته می تواند سرچشمهٔ حرکت، و شاید حتی حیات، باشد.
جرقه ای که ماری شِلی را الهام کرد
چند دهه بعد، این نظریه و داستان های پیرامون آن به گوش جوانی به نام ماری شِلی (Mary Shelley) رسید. او در عصری می زیست که علم و رمانتیسم در جدالی بی انتها بودند: از یک سو انقلاب صنعتی و از سوی دیگر ترس از اینکه انسان دارد نقش خالق را بازی می نماید.
شنیدن اخبار آزمایش های گالوانی و شاگردانش، فکر او را با تصویری وسوسه انگیز پر کرد؛ اگر برق می تواند عضلهٔ مرده را بلرزاند، آیا ممکن است روزی بتواند جان تازه ای در جسم بی جان بدمد؟ نتیجهٔ این پرسش ها، تولد رمانی بود که در سال 1818 منتشر شد و هنوز یکی از مهم ترین آثار علمی-ادبی دنیا به شمار می رود: فرانکشتاین یا پرومتهٔ مدرن.
وقتی علم از کنترل خارج شد: جانشینی که راه افراط رفت
اما داستان به گالوانی ختم نشد. خواهرزاده اش، جیووانی آلدینی (Giovanni Aldini)، راه او را ادامه داد و آزمایش هایش را به سطحی کاملاً نو رساند. آلدینی دیگر به قورباغه ها بسنده نکرد. او در برابر چشم مردم، لاشه های گاو، گوسفند، اسب و حتی سگ را به شوک الکتریکی متصل می کرد تا نشان دهد چگونه برق می تواند پلک ها را به تپش و فک ها را به حرکت درآورد.
در آن روزها، این نمایش ها نوعی تفریح علمی و در عین حال کابوس واقعی برای تماشاگران بود. مردم با وحشت و شگفتی نگاه می کردند که بدن های بی جان با چند جریان برق، برای لحظه ای دوباره زنده می شوند. آلدینی حتی قدمی فراتر گذاشت و در مراسم اعدام مجرمان، روی اجساد تازه، آزمایش های برق درمانی انجام داد.
از آزمایش تا هراس
در یکی از گزارش های تاریخی که ایوان موروس (Iwan Morus)، استاد تاریخ دانشگاه آبرِستویث، بازگو نموده است، توصیف تکان دهنده ای آمده:
در نخستین لحظهٔ تماس الکتریسیته با چهرهٔ مجرم اعدام شده، فک او شروع به لرزش کرد، عضلات صورت به طرز وحشتناکی منقبض شدند و یکی از چشمانش باز شد. در ادامه، دست راست بالا آمد و مشت شد و پاها و ران ها به حرکت درآمدند.
این صحنه، به معنای واقعی کلمه، تجسم همان وحشتی بود که ماری شِلی سال ها پیش در فکر خود آفریده بود.
اگر روزی برق بتواند بدن مرده ای را به حرکت درآورد، مرز میان زندگی و مرگ کجاست؟
میراث گالوانیسم در علم و هنر
گالوانیسم نه تنها زمینه ساز پژوهش های عصب شناسی (Neuroscience) شد، بلکه به شکل نمادین، مرز تازه ای میان اخلاق و علم ترسیم کرد. از دل آن، بحثی فلسفی زاده شد که هنوز ادامه دارد: آیا هر چیزی را که بتوان انجام داد، باید انجام داد؟
این همان پرسشی است که در دل فرانکشتاین می تپد؛ رمانی که از یک آزمایش ساده بر قورباغه شروع شد و امروز به الهام بخش سینماگران بزرگی چون گیرمو دل تورو تبدیل شده است. فیلم تازهٔ او در نتفلیکس قرار است همان جرقهٔ باستانی را در قالبی مدرن بازآفرینی کند: تلاقیِ علم، قدرت و مسئولیت.
خلاصه
آنچه از داستان گالوانی و آلدینی باقی ماند، تنها یک کنجکاوی علمی نبود، بلکه نقطهٔ شروع درکی تازه از پیوند میان زندگی و الکتریسیته بود. آزمایش هایی که بر پاهای قورباغه شروع شدند، مرز میان حیات و مرگ را برای نخستین بار به لرزه انداختند.
ماری شِلی با الهام از همین منشأ علمی فرانکشتاین توانست پرسشی جاودانه را طرح کند: آیا انسان باید تا کجا در کار آفرینش دخالت کند؟ این پرسش هنوز پس از دو قرن، در دل فناوری های مدرن مانند هوش مصنوعی و مهندسی ژنتیک طنین دارد.
از نگاه امروز، فرانکشتاین فقط یک رمان گوتیک نیست، بلکه بازتاب ترسی است که از دل علم زاده شد؛ ترسی از روزی که آفریننده، مخلوقِ خود گردد.
❓ سؤالات رایج (FAQ)
1. منشأ علمی فرانکشتاین از کجا الهام گرفته شد؟
الهام اصلی رمان فرانکشتاین از آزمایش های لوئیجی گالوانی بر قورباغه ها و نظریهٔ الکتریسیتهٔ حیوانی (Animal Electricity) سرچشمه گرفت که بعدها به وسیله جیووانی آلدینی توسعه یافت.
2. گالوانی چه کشفی کرد که بر داستان فرانکشتاین تأثیر گذاشت؟
او نشان داد که عبور جریان الکتریکی از اعصاب می تواند باعث حرکت عضلات مرده گردد. این کشف، ایدهٔ احیای حیات با برق را به فکر نویسندگان آورد.
3. ماری شِلی چگونه از این پژوهش ها الهام گرفت؟
او در دوران جوانی شنید که برق می تواند حرکت بدن مرده را برانگیزد و با ترکیب این تصور با دغدغه های فلسفی درباره مسئولیت انسان در برابر علم، رمان فرانکشتاین را نوشت.
4. آیا گالوانیسم در علم امروز جایگاهی دارد؟
بله. گالوانیسم پیش زمینه ای برای شکل گیری علوم عصب شناسی (Neuroscience) و درک مدرن از پیغام رسانی الکتریکی در بدن محسوب می گردد.
5. نقش گیرمو دل تورو در این موضوع چیست؟
او در اقتباس تازهٔ خود از فرانکشتاین برای نتفلیکس، این ریشهٔ علمی و فلسفی را بازآفرینی نموده تا نشان دهد چگونه علم و اخلاق هنوز در کشمکشی انتها ناپذیر هستند.
6. آیا داستان فرانکشتاین می تواند امروز هم معنا داشته باشد؟
قطعاً. در عصری که مهندسی ژنتیک و هوش مصنوعی مرزهای خلاقیت انسانی را جابه جا نموده اند، فرانکشتاین همچنان نمادی از وسوسهٔ آفرینش و مسئولیت اخلاقی بشر است.
دکتر علیرضا مجیدی
پزشک، نویسنده و بنیان گذار وبلاگ خبرنگاران
دکتر علیرضا مجیدی، نویسنده و بنیان گذار وبلاگ خبرنگاران .
با بیش از 20 سال نویسندگی ترکیبی مستمر در زمینهٔ پزشکی، فناوری، سینما، کتاب و فرهنگ.
باشد که با هم متفاوت بیاندیشیم!
دربارهٔ علیرضا مجیدی در خبرنگاران