تنگنای آبی در 6 گوشه ایران - شهر ورزش

آنالیز دنیای اقتصاد نشان می دهد که در سال آبی تازه، بارندگی ها افزایش یافته؛ اما این رشد نشانه انتها خشکیدگی ایران نیست. شواهد گزارش وزارت نیرو نشان می دهد که ارتفاع بارندگی در کل کشور نسبت به مدت مشابه در سال آبی گذشته، 26 درصد افزایش داشته است؛ رشدی که البته با در نظر گرفتن ابعاد بلندمدت ریزش های جوی کشور رنگ می بازد؛ چرا که آنالیز نمای بلندمدت آب کشور شرایط خوبی را نشان نمی دهد. برای نمونه امسال وزارت نیرو حدود 5/ 1 میلیارد مترمکعب از حق آبه دریاچه ارومیه را تخصیص نداده که در گزارش به خوبی منعکس شده است. البته در دریاچه ارومیه که با موضوع خشکیدگی روبه روست، به نظر می رسد بارگذاری شدید مصارف کشاورزی روی دریاچه مهم ترین علت خشکیدگی این حوضه باشد؛ چرا که میزان خروج آب از سد های این منطقه حدود 30 درصد افزایش یافته که به نوعی حق آبه دریاچه را نشان می دهد.

از نکات عجیب گزارش آب وزارت نیرو، کاهش یک میلیارد و 940 میلیون مترمکعبی رهاسازی آب از سد های زیرحوضه کارون است که می تواند خشکیدگی های اخیر رودخانه های غرب و جنوب غرب ایران را شرح دهد. در فقره کرخه نیز که اخیرا تصاویری از خشکیدگی آن در رسانه ها منتشر شد، گزارش وزارت نیرو از کاهش یک میلیارد مترمکعبی رهاسازی آب سد های این حوضه آبریز حکایت دارد. نکته مهم این است که در این دوره، برخلاف زیرحوضه کارون که حجم آب ورودی به سد ها افزایش یافته، حجم آب ورودی به زیرحوضه کرخه بیش از 800 میلیون مترمکعب کاهش یافته که با داده های کاهش بارندگی در سه استان ایلام، لرستان و کرمانشاه به عنوان استان های بالادست کرخه همپوشانی دارد. دنیای اقتصاد در شماره 5494 خود در گزارش نمای بلندمدت افول آبی به کاهش بارندگی استان های زاگرس نشین اشاره نمود.

در فقره زاینده رود هم شواهد گزارش وزارت نیرو نشان می دهد که با وجود افزایش حجم آب ورودی به سد های این زیرحوضه، کاهش 150 میلیون مترمکعبی در خروج آب بروز نموده که احتمالا می تواند بخشی از خشکیدگی این رودخانه تاریخی را شرح دهد؛ خشکیدگی ای که در نتیجه یک مجموعه خطا های سیاستی در این حوضه آبی اتفاق افتاده و زمینه ساز خشکی کامل زاینده رود را فراهم نموده است.

نظام آماری ناقص یعنی خطا در سیاست گذاری

اما چگونه باید به این آمار و ارقام اشاره نمود؟ در تحلیل این شرایط، دکتر جمال محمدولی سامانی، بخش مهمی از گناه خطا های متعدد در سیاستگذاری آب را به گردن سیستم آماری پرایرادی می اندازد که بعد از یکصد سال مدیریت آب مدرن در ایران، هنوز هم روایت دقیقی از بیلان آبی حوضه های آبریز کشور ارائه نمی نماید و برمبنای حدسیات یا اطلاعات ناقص سیاست ها و تدابیر را اتخاذ می نماید. مدیر مطالعات آب، منابع طبیعی و محیط زیست مرکز پژوهش های مجلس و استاد دانشگاه تربیت مدرس در مصاحبه با دنیای اقتصاد ضمن تحلیل اعداد و ارقام بیلان آبی کشور که در گزارش وزارت نیرو آمده، شرایط حوضه های کرخه، ارومیه، کارون و زاینده رود را سخت دانست. سامانی در شرح حجم کلی ریزش های جوی کشور گفت: اگر میانگین بارش های کشور را در مساحت 6/ 1 میلیون کیلومتری آن ضرب کنید، به عددی می رسید که حجم ریزش های جوی کشور در یک سال آبی را نشان می دهد. وی در پاسخ به این پرسش که چرا حجم اندکی از مجموع ریزش جوی کشور پشت سد ها ذخیره می گردد، گفت: از مجموع 299 میلیارد مترمکعب ریزش جوی در سال آبی 1401 تنها یک سوم آن به سفره های زیرزمینی، رواناب ها یا سد ها می رسد و حدود دوسوم یا 70 درصد آن درجا یا در نتیجه فعل وانفعالاتی که پس از بارندگی رخ می دهد، بخار می گردد. در حالت نرمال البته کل بارندگی کشور حدود 400 میلیارد مترمکعب در یک سال آبی کامل است. استاد دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به کاهش چشمگیر رهاسازی آب از سد ها این موضوع را نشانه دو چیز دانست و گفت: عموما وقتی آب خروجی از سد ها کم می گردد، نشانه کاهش بارندگی و سختی شرایط آبی حوضه است. به همین علت رویکرد مدیران آب، کاهش خروجی سد است. در واقع اگر ورود آب به سد کم گردد، خروج آب هم کاهش می یابد. درعین حال ممکن است رویکرد مدیریت آب کشور به این سمت رفته باشد که با توجه به گرمای هوا و تنگنای آبی کشور، برخورد احتیاطی با منابع آب اجرا شده و در میزان خروج آب سد ها تتازهنظر گردد. اکنون هم اگر میزان خروج آب از سد های کارون یا کرخه کم شده، علت آن احتیاط برای داشتن مقادیر مکفی آب برای ماه های آینده است. مدیر مرکز پژوهش های مجلس با اشاره به دلایل اثربخشی اندک رشد بارش ها بر میزان ذخایر آبی ایران در سد های مختلف، گفت: نوع و شکل بارش و الگوی توزیع آن در بهبود شرایط آبی کشور مهم است. طبیعتا بارش برف برای بهبود میزان آب ورودی به سد ها یا سفره ها بهتر است، درعین حال بعضی از انواع بارندگی اثر چندانی بر ذخایر آبی کشور ندارند. بارش در بعضی از منطقه ها هم اثر مشخصی روی بهبود مخازن آب سد ها ندارد.

سامانی با اشاره به نظام ناقص آماری بخش آب کشور، یک علت کاهش ورود آب به مخازن سد ها را آب دزدی و سرقت بهره برداران مختلف از منابع پیش از رسیدن به مخزن سد دانست و گفت: قطعا در سال آبی حاضر تبخیر افزایش یافته؛ اما همه علت کاهش ورود آب به مخازن سد های کشور این نیست. متاسفانه در بسیاری از منطقه ها کشور در بالادست سد، بهره برداران به ویژه از بخش کشاورزی، با ادوات و دستگاه های خود آب را منحرف نموده و زمینه ساز کاهش ورود آب به مخازن سد می شوند. چیزی که می دانم این است که دست کم در بالادست کرخه، کارون یا زاینده رود این قبیل مسائل وجود دارد. نظام آماری ما متاسفانه این قبیل موارد را نشان نمی دهد و هنوز با حدس و گمان شرایط حوزه آب را گزارش می نماید. طبیعتا هم تا بانک اطلاعاتی دقیقی درباره منابع و مصارف نداشته باشیم، امکان حل و فصل مسائل حوزه آب را پیدا نمی کنیم.

دخل و خرج آب ایران به روایت آمار

با آنالیز حوضه ها و زیرحوضه های آبریز، ارتفاع بارندگی در حوضه آبخیر سفیدرود بزرگ، امسال 5/ 264 میلی متر و در سال گذشته 8/ 245 میلی متر بوده است. با آنالیز میانگین های بلندمدت ریزش های جوی در این حوضه، درمی یابیم با وجود اینکه میانگین بارش ها نسبت به سال پیش 8 درصد افزایش یافته؛ اما بارش ها نسبت به میانگین بلندمدت، 22 درصد کاهش داشته است. در اترک و حوضه های شمالی، میزان بارندگی ها 7/ 476 میلی متر بوده؛ این در حالی است که در سال آبی گذشته، ارتفاع بارندگی ها 6/ 363 میلی متر بوده است. اترک و حوضه های شمالی تنها حوضه های آبریزی هستند که میانگین درصد اختلاف بارش های آنها، هم نسبت به سال گذشته و هم در بلندمدت مثبت بوده است. میانگین اختلاف بین ارتفاع بارش های سال تازه در این حوزه، 31 درصد رشد داشته است؛ اما در طولانی مدت به همین میزان نیست و رشد این حوضه آبریز در میانگین بلندمدت به 5 درصد می رسد.

حوضه آبی کارون بزرگ که سال گذشته با مسائل زیادی روبرو بود، امسال از بارش های خوبی برخوردار شد و 7/ 443 میلی متر بارش داشت. این میزان در مدت مشابه سال آبی قبل، 6/ 397 میلی متر بوده است. با این همه، میانگین بارش ها در این حوضه نسبت به مدت مشابه در سال گذشته، 12 درصد رشد و نسبت به میانگین بلندمدت، 29 درصد افت داشته است. با اینکه ارتفاع بارش های جوی در حوضه جراحی و حوضه های جنوبی، 112 درصد رشد داشته، اما این میزان در مقایسه با میانگین بلندمدت همین حوضه، 7 درصد کاهش داشته است. میزان ارتفاع بارش های سال آبی جاری در حوضه جراحی و حوضه های جنوبی، 3/ 244 میلی متر بوده، اما در سال تازه، 115 میلی متر ارتفاع داشته اند. حوضه های فلات مرکزی و شرقی، در سال تازه آبی 1/ 99 میلی متر ارتفاع بارندگی داشته اند؛ اما این میزان در مدت مشابه در سال گذشته، 5/ 85 میلی متر بوده است. این میزان نسبت به سال آبی گذشته، 16 درصد رشد داشته است؛ اما تقریبا نصف میانگین ارتفاع بارش های بلندمدت است که حدود 30 درصد کاهش یافته است. خبر خوب اینکه حتی در حوضه پرمشکلی مانند زاینده رود و حوضه های جنوب غربی فلات، میزان ارتفاع بارش ها از 4/ 110 میلی متر در سال آبی گذشته، به 6/ 142 میلی متر رسیده است. میزان بارش ها در این حوضه نسبت به مدت مشابه سال گذشته، 29 درصد افزایش داشته؛ اما نسبت به میانگین آن در بلندمدت، 35 درصد کاسته شده است. خبر بد هم اینکه ارتفاع بارش های سال آبی تازه در همه حوضه ها افزایش نداشته است؛ پراکندگی بارش ها در حوضه های ارس، کرخه و مرزی غرب، ارومیه کاهش یافته است. میزان ارتفاع بارش ها در سال تازه آبی در حوزه ارس 6/ 219 میلی متر بوده و نسبت به سال گذشته، 4 درصد کاهش داشته است. این میزان در میانگین بلندمدت به 14 درصد هم می رسد. حوضه های کرخه و مرزی غرب نسبت به مدت مشابه سال آبی قبلی، از 3/ 299 میلی متر به 3/ 271 میلی متر رسیده اند و میانگین درصدی آن ها نسبت به سال پیش، 9 درصد و نسبت به میانگین بلندمدت، 38 درصد کاهش را نشان می دهد. میزان بارش ها در حوضه آبریز ارومیه نسبت به مدت مشابه سال قبل تغییر ننموده؛ اما در بلندمدت، 15 درصد کاسته شده است. البته با وجود این، به طور کلی میزان ارتفاع بارش ها در سال تازه آبی نسبت به مدت مشابه سال پیش بیشتر بوده و به 26 درصد افزایش رسیده؛ اما از میانگین بارش های کشور نسبت به میانگین بلندمدت، 22 درصد کاسته شده است.

حجم آب مخازن در حوضه رودخانه های کرخه و مرزی غربی در امسال به 4 میلیارد و 151 مترمکعب رسیده است. این میزان در مدت مشابه سال گذشته، 6 میلیارد و 28 مترمکعب بوده است. بنا بر شواهد وزارت نیرو می توان نتیجه گیری کرد که حجم آب در این حوضه، 1/ 31 درصد افت داشته است. حجم آب ورودی این حوضه آبریز از ابتدای سال آبی تا به امروز 4 میلیارد و 25 مترمکعب بوده است. این در حالی است که حجم آب ورودی این حوضه در مدت مشابه سال گذشته، 4 میلیارد و 844 مترمکعب بوده و شواهد گزارش وزارت نیرو از کاهش 9/ 16 درصدی میزان حجم ورودی آب حوضه رودخانه های کرخه و مرزی غرب خبر می دهد.

بعلاوه در این حوضه، حجم آب خروجی در سال آبی جاری 4 میلیارد و 138 مترمکعب بوده است. این میزان در مدت مشابه سال پیش، 5 میلیارد و 202 مترمکعب بوده و در سال تازه، 5/ 20 درصد از آن کاسته شده است. حجم آب موجود مخازن حوضه کارون بزرگ در سال آبی تازه، 11 میلیارد و 484 مترمکعب بوده است. این میزان در سال آبی قبل، 10 میلیارد و 554 مترمکعب بوده که حدود 8/ 8 درصد رشد داشته است. حجم آب ورودی در حوضه رودخانه کارون بزرگ تا انتها خردادماه امسال، 10 میلیارد و 776 مترمکعب بوده است. این در حالی است که این میزان در سال آبی گذشته، 10 میلیارد و 32 مترمکعب بوده و 3/ 7 درصد رشد داشته است. حجم آبی خروجی حوضه کارون بزرگ تا خردادماه امسال 6 میلیارد و 977 مترمکعب بوده، در حالی که این میزان در سال گذشته، 9 میلیارد و 911 مترمکعب بوده و 6/ 29 درصد از آن کاسته شده است.

حجم آب موجودی مخازن دریاچه ارومیه در امسال یک میلیارد و 115 مترمکعب بوده؛ اما این میزان در سال آبی گذشته، 913 مترمکعب بوده و بنا بر همین آمار، 1/ 22 درصد رشد داشته است. حجم آب ورودی به حوضه آبریز دریاچه ارومیه، یک میلیارد و 877 مترمکعب و این میزان در سال گذشته، یک میلیارد و 267 مترمکعب بوده است؛ یعنی 2/ 48 درصد افزایش داشته است.

حجم آب خروجی از حوضه آبریز ارومیه در امسال، یک میلیارد و 236 مترمکعب و این میزان در سال گذشته 953 مترمکعب بوده و در امسال، 6/ 29 درصد افزایش داشته است. در حوضه زاینده رود، حجم آب موجود در مخازن امسال یک میلیارد و 156 مترمکعب و این میزان در سال آبی گذشته، یک میلیارد و 123 مترمکعب بوده و 9/ 2 درصد افزایش داشته است. میزان حجم آب ورودی سال 1401 در حوضه زاینده رود، یک میلیارد و 132 مترمکعب و این عدد در سال آبی گذشته، یک میلیارد و 47 مترمکعب بوده و حدود 12/ 8 درصد افزایش داشته است. حجم آب خروجی از این حوضه در سال تازه تا به امروز، 808 مترمکعب و این میزان در سال آبی گذشته، 951 مترمکعب بوده؛ یعنی 15 و 1 مترمکعب کاهش داشته است. به طور کلی حجم آب موجود در ذخایر مخازن کشور در همه حوضه ها، 25 میلیارد و 849 مترمکعب بوده که این میزان در سال گذشته، 27 میلیارد و 299 مترمکعب بوده و 3/ 5 درصد کاهش داشته است. حجم آب ورودی در تمام حوضه های آبریز کشور در سال آبی جاری تا به امروز، 27 میلیارد و 571 مترمکعب و این میزان در سال آبی گذشته، 26 میلیارد و 372 مترمکعب بوده، بنابراین، 5/ 4 درصد رشد داشته است. حجم آب خروجی کشور در امسال نیز تا به امروز، 20 میلیارد و 714 مترمکعب بوده و این میزان در سال آبی قبل، 26 میلیارد و 399 مترمکعب بوده است. با مقایسه این دو عدد می توان نتیجه گرفت که میزان خروجی آب کشور در سال تازه تا به امروز، 5/ 21 درصد افت داشته است.